NHÀ THƠ VÀ NGHIỆP THƠ

QUA MẤY BÀI THƠ THIỀN

CỦA CHU VƯƠNG MIỆN

Từ ngày 03 tháng 9 năm 2018 đến nay, mới vừa đầy 2 tháng, nhà thơ Chu Vương Miện đã liên tiếp trình làng 23 chùm Thơ Thiền trên nhiều chiếu thơ mạng ở trong nước và ở ngoài nước. Mỗi chùm thơ có từ 2 đến 5 bài, vị chi đã có cả non 100 bài Thơ Thiền Chu Vương Miện đến với bạn đọc. Chữ Thiền, Thiền học vốn từ chữ Thiền tông mà ra, thường được dịch là suy tưởng, suy ngẫm. Xem vậy thật đáng nể sự suy tưởng, suy ngẫm một nhà thơ  không phải là thiền sư. 

Thơ Thiền không phải bây giờ mới có. Nó xuất phát từ Trung Hoa và phát triển mạnh từ thời nhà Đường. Ở Việt Nam, Thơ Thiền phát triển vào thời Lý Trần với các tác giả - các thiền sư của các thiền phái như Tỳ Ni Đa Lưu Chi, Vô Ngôn Thông, Thảo Đường, Trúc Lâm Yên Tử mà đỉnh cao có thể kể là Tuệ Trung Thượng Sĩ.

Từ đời Lê đến Nguyễn, hơn năm thế kỷ, một số ít tác phẩm của các danh nhân Việt Nam như Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ…cũng được coi là thơ thiền.

Thơ Thiền Việt Nam hiện đại tiếp tục phát triển trên cơ sở hào quang của Thơ Thiền trung đại và môi trường văn hóa hiện đại . Ngay trong Thơ Mới cũng có một số tứ thơ phảng phất hương vị Thiền. 

Đến những năm 60 ở miền Nam, thơ Thiền Việt Nam đã dần dần tiếp cận sinh khí phương Tây và hiện đại hóa thể hiện trong những ca từ nhạc Trịnh Công Sơn, thơ Bùi Giáng, Phạm Thiên Thư, Phạm Công Thiện…

Trên dòng chảy lịch sử ấy của Thơ thiền Việt Nam, bạn đọc thấy cả trăm bài Thơ Thiền của Chu Vương Miện ở đầu thế kỷ 21 này là điều dễ hiểu.

Không đủ sức và đủ tầm để viết về cảm nhận cả non 100 bài Thơ Thiền của Chu Vương Miện, bài viết nhỏ này chỉ xin nêu mấy cảm nhận cá nhân về NHÀ THƠ VÀ NGHIỆP THƠ qua mấy bài Thơ Thiền trong khối thơ phong phú ấy.

Vậy, nhà thơ trong thơ thiền Chu Vương Miện là những con người như thế nào?

Trước hết là chính tác giả, một con người cũng như mấy tỷ người khác trên cõi trần này đều đang sống trong bể khổ trầm luân:

ta sinh trong bể khổ

phía nào cũng trầm luân

nay chiếc thuyền bào ảnh

mốt giọt lệ phù vân

từng bước trong cố kiếp

từ hạt cát hoá thân

Sự suy tưởng này không có gì mới mà chỉ là diễn luận lời Đức Phật nói với ngài A Nan: “Ta thấy vạn vật trong trời đất đều có nhân duyên của kiếp trước”. Chu Vương Miện chỉ dẫn thêm về sự trầm luân của chính đời mình:

chập chờn bao nhiêu chặng

chặng nào của chúng sinh

ta đi bao nhiêu đoạn

vô tận và vô cùng

Để rồi nhận ra một quy luật tự nhiên:

mặt trời soi trước mặt

trăng sao dõi sau lưng

Không giải thích gì nhưng phải chăng nhà thơ đã ngộ ra người sống trên đời, cũng như mọi việc trên thế gian này đều thuận theo quy luật nhân quả, đều có căn nguyên của nó. Bởi vậy, hãy học cách thuận theo tự nhiên, buông bỏ chấp nhất, vướng bận

Như vậy, nhà thơ sống hoàn toàn như mọi người khác và cũng làm bất cứ việc gì như mọi người khác. Nhưng trong bể khổ trầm luân chung của kiếp người, con người không phải là một thể đồng nhất mà có những nhân duyên khác nhau bởi vậy có những số phận khác nhau. Vì thế, con người của nhà thơ sẽ có những nét khác biệt với những con người ở các nhà khác.

Bài thơ NGÀY 24 GIỜ đã vẽ nên khá chân thực chân dung một con người của thơ ca chữ nghĩa:

ngủ rất ít

ở không làm thơ

làm đã đời

rồi vo tròn bài thơ quăng thùng rác

Tưởng đã quăng thơ vào thùng rác thì thôi, ai hay:

nằm xuống giường lim dim đôi mắt

nghĩ chuyện xưa chuyện nay

vẫn chưa ngủ đuợc

lại ngồi dậy mần thơ

hết bài này qua bài khác

Rồi kết cục ngộ ra “chuyện xưa chuyện nay” là những chuyện gì:

đọc đi rôì đọc lại

toàn chuyện ruôì bu

Bài thơ TRÁI TIM là một minh chứng cụ thể về chuyện ruồi bu đó. Nguyên uỷ câu chuyện là thế này:

1 con gà chết

1 con gà nuốt dây thun

xe quét rác đi qua phố

hốt luôn gã thất tình

con quạ đậu trên cành

con gái ngồi trên ghế

chiều thứ 7 lặng thinh

con quạ kêu thảm lạ

1 con gà chết vì nuốt phải dây thun chẳng làm động lòng ai. Xe rác vẫn đi qua phố. Cô gái chiều thứ 7 nghỉ ngơi ngồi trên ghế lặng thinh. Chỉ mỗi một gã thất tình đang sầu loạn tâm can cảm thấy mình như bị hốt lên xe rác. Và một con quạ kêu thảm lạ.

Quạ kêu xác chết là một lẽ thường của tạo hoá. Vì thức ăn của quạ là xác động vật. Khi thấy thức ăn chúng thường kêu để báo cho cả đàn biết. Nay có con gà chết vì nuốt phải dây thun nên quạ kêu là lẽ tự nhiên nhưng người ta thường  liền liên tưởng đến những điểm gở mà quạ mang lại nên nghe tiếng kêu của nó thành thảm lạ.

Nếu chỉ có thế thì  câu chuyện cũng đã hàm ý: Người đời chỉ quan tâm đến những gì có ảnh hưởng đến họ và đặc biệt là mang lại lợi ích cho họ. Nhưng không, chuyện còn có một nhân vật nữa:

có 1 gã làm thơ

thường viết về con quạ

Nếu bài thơ chỉ đến câu này thì đúng là gã làm thơ viết về chuyện ruồi bu thật. Nhưng không, trong chuyện con gà chết vì nuốt phải dây thun không ai thèm động lòng, không ai thèm để ý, thì riêng gã làm thơ đã động tâm và đã viết về con quạ vì  gã nhận ra:

Con quạ đen cả đầu

đâu thua gì thân gã

buổi chiều tan nhè nhẹ

trái tim không tiếng gõ

Trong cõi đời đầy vô cảm, nhiều chuyện không ai thèm bận lòng, coi là chuyện ruồi bu thì nhà thơ tự làm con ruồi bu vào chuyện đó. Làm ruồi cũng có sao miễn là có được những tiếng thơ khắc khoải trước những mảnh đời khổ lụy mà trái tim người đời không có tiếng gõ, chỉ có những người có trái tim đồng cảm mới có những tiếng gõ thấu cảm mà thôi.

Nhà thơ Lê Đạt đã quá cố sau bao nhiêu năm trầm luân bởi ngòi bút đã gọi  nhà thơ là một tên phu chữ bị trời đày khổ sai vào công trường lao động chữ. Chu Vương Miện cũng diễn tả cái sự trời đày ấy của mình:

ngồi không mang giấy bút mần thơ

luẩn quẩn loanh quanh chỉ hết giờ

câu đầu câu giữa và câu cuối

Nhưng Chu Vương Miện không không dùng lại hình ảnh “phu chữ” của Lê Đạt để nói về việc mần thơ luẩn quẩn loanh quanh ấy mà dùng một hình ảnh ví von khác:

giống y con nhái nhẩy xuống hồ

                                                 (MẦN THƠ)

Làm thân con nhái sao không chịu, hoặc là yên lặng bơi rong chơi trong hồ hoặc là nằm lặng chơi dưới một tàu lá xanh mát mà sao đang trên bờ lại nhảy xuống hồ  chỉ để làm kêu lên một tiếng tõm? Một tiếng kêu nhỏ bé thôi nhưng cú nhảy đâu phải là không đau rát. Con nhái nhẩy xuống hồ gợi ta nhớ tới ngọn Cỏ May cũng muốn được nghe giảng về Phật khiến thiền sư phải nói: “Này Cỏ May, điều tối thượng ông hãy yên lặng tự cảm nhận. Ta mà giảng thì chư Phật sẽ kêu: Đau!...”

Chu Vương Miện tự ví mình giống như con nhái nhảy xuống hồ nghĩa là muốn được làm thơ, được sống với thơ, được cùng thơ thỏa khát vọng phiêu lưu cùng chữ và nghĩa, thế là đã đủ mãn nguyện, đủ sung sướng được sinh ra đời làm một người sáng tạo.

Cái khác biệt giữa nhà thơ với người đời là ở đấy.

Ở một bài Thơ Thiền khác, bài SẦU, Chu Vương Miện nói rõ hơn sự khác biệt này: 

cảnh nào cũng chỉ bình thường

chẳng qua tâm cảnh mà điên cái đầu

nhìn hoài cảnh có chi đâu?

chẳng qua người nặng mối sầu đó thôi

Nhà thơ khác biệt người đời thường ở chỗ mang trong mình một tâm cảnh. Và vì cái tâm cảnh  ấy nên nhà thơ vướng vào nghiệp thơ. Mà nghiệp thì theo ta như bóng với hình từ đời này sang kiếp nọ, đến khi hết nợ nần với nhau mới thôi.

Để làm rõ hơn suy tưởng đó, Chu Vương Miện ôn lại  mấy nghiệp thơ của mấy nhà thơ lớn tiền bối bằng bài cả thơ NGHIỆP THƠ.

Người thì cả đời nghèo nàn:

cụ Tú Xương làm thơ được

cả đời sống trong nghèo nàn

vợ và nhiều con

sầu đời rồi thác

Người thì được coi như thi bá trời Nam nhưng  Văn chương hạ giới rẻ như bèo nên phải gánh lên bán chợ giời mà mấy mươi năm cuộc đời vẫn túng thiếu:

cụ Tản Đà làm thơ hay hơn

thi bá cõi trời nam

tài ngang với ăn

làm thơ bán cho trời

không bán cho người

mấy mươi năm toàn túng thiếu

Người thì không biết nên gọi là tiên hay là điên đây:

cụ Bùi Giáng xêm xêm hai người trên

vừa dạy học vừa điên

thơ đọc ngang phè không ai hiểu cả

guốc dép xoong chảo đeo đầy vai

vừa lang thang vừa thở dài

qua trọn thế kỷ 20

Nhà thơ Việt Nam là thế và nghiệp thơ của họ như thế. Nhưng xem ra đức Thích Ca Mâu Ni và các bậc hiền triết có học vấn, có hiểu biết sâu rộng, được người đời tôn sùng như Thánh nhân cũng đâu có hơn gì:

thầyThích Ca Mâu Ni

không cũng như có

có cũng như không

thầy Lão Tử

hoàn toàn số không

thầy Trang Tử

lúc tưởng mình lá điệp

lúc tưởng mình là hoa

lúc tưởng mình là triết gia

thầy Liệt Tử nằm thẳng cẳng

không cục cựa thở hắt thở ra

thầy Dương Tử đi cù bất cù bơ

không cửa chẳng nhà

                                      (LÀ TA)

Nên thật đáng thương cho một lứa đôi khi cả hai đang ở hai phương trời Phật và cả hai đều cùng làm thơ:

chim bay trên trời còn chỗ đến

thuyền lênh đênh lại chẳng bến bờ

hai đứa vẫn hai phương trời Phật

nhảm vô cùng vì hai đứa mần thơ

                                           (BAY)

Nhưng không phải cứ ai mần thơ đều là nhà thơ. Bên cạnh các nhà thơ chính danh như Tú Xương, Tản Đà hay Bùi Giáng đã kể trên còn có một loại nhà thơ nữa. Trong bài SẦU,  sau khi suy ngẫm về tiền, có tiền và thiếu tiền không tiền: 

thiếu cơm thiếu thuốc khật khờ

thiếu tiền thiếu bạc nằm trơ mé chòi

 có tiền mới mạnh đuờng tu

không tiền chỉ có bú dù viếng thăm

tiền đông trông giống trăng tròn

tiền vơi toàn những mẩu trăng lưỡi liềm

tình đời bạc trắng than đen

mắt xanh trắng dã ngươì quen lạ rồi?

Chu Vương Miện đã cảnh báo:

hết tiền mạnh nấy đi thôi

có tiền đoàn tụ cứ ngôì mần thơ

Bọn người này là những kẻ có tiền nên không phải lo toan cuộc sống. Có tiền lại muốn có danh nhà này nhà nọ nên chúng ngồi mần thơ để được gọi là nhà thơ.  Quả thế, chưa bao giờ ở cường quốc thơ Việt Nam lại nhiều thơ, nhiều nhà thơ như ngày  nay. Câu lạc bộ Thơ Việt Nam nở rộ khắp mọi miền đất nước, người người làm thơ, nhà nhà làm thơ. Thơ xóm thơ làng, thơ phố thơ phường, thơ quận thơ tỉnh và thành phố…Rồi mỗi năm, cả ngàn tập thơ ra đời, được in tràn khắp mặt báo chính thống bởi người mần thơ đã có tiền quẳng cho mọi cửa.

Qua mấy bài Thơ Thiền về nhà thơ và nghiệp thơ của Chu Vương Miện cho ta thấy những suy ngẫm sâu sắc của tác giả về con người và đời sống tinh thần cùng vật chất của các nhà thơ chính danh. Dù trong hoàn cảnh, trong nghiệp sống nào, họ  vẫn mang trong mình tư tưởng “hòa quang đồng trần”, “cư trần lạc đạo”. Thơ của họ giúp cho con người thức tỉnh trước sự vô thường để nhập thế, giúp đời mặc dù thế tục toàn là chuyện ruồi bu.

Lời thơ trong mấy bài Thơ thiền kể trên của Chu Vương Miện đều rất mộc mạc nhưng không nghiêm khắc khô khan như kinh tụng mà ngôn ngữ thoải mái, không thành ngữ, không điển tích, không thiền ngữ và cũng không Phật tích nên đã đem đến cho người đọc cảm giác thú vị và nhẹ nhàng . Ta có cảm giác Chu Vương Miện chỉ mượn câu văn ngắn có vần có điệu dễ nhớ dễ nghe để phác hoạ hình ảnh con người và thân phận nhà thơ và trình bày những nỗi truân chiên của cái nghiệp thơ khiến cho người đọc thơ cảm thông và trân quý những nhà thơ chính danh.

Nhưng có lẽ vì không chú trọng nhiều đến lời thơ nên các bài thơ thiền nói chung và mấy bài kể trên nói riêng của Chu Vương Miện không có nhiều câu thơ bay bổng sống động mà gợi cảm như nhiều nhà thơ thiền hiện đại đã quan tâm, chẳng hạn như Phạm Thiên Thư trong ĐƯA EM TÌM ĐỘNG HOA VÀNG đã trở thành âm nhạc trong tay Phạm Duy vang danh một thuở: 

Ta về rũ áo mây trôi

Gối trăng đánh giấc bên đồi dạ lan

Rằng xưa có gã từ quan

Lên non tìm động hoa vàng ngủ say

Trong bài LÀ TA, Chu Vương Miện có viết:

ta soi bóng ta trong kiếng

ồ đã qua một sát na

Sát na là đơn vị ngắn nhất của thời gian hay nói cách khác, sát na chỉ thời gian chớp nhoáng của mỗi biến đổi. Chỉ mới soi mình trong gương đã qua một sát na.

Vậy thì nhà thơ Chu Vương Miện hãy đừng để phí một sát na nào, hãy viết thơ và mần tiếp thơ thiền đi.

Bạn đọc mong chờ những chùm thơ thiền tiếp sau của Chu Vương Miện sẽ có nhiều lời hay ý đẹp với nhiều câu thơ phóng khoáng bay bổng hơn.

Sài Gòn 03/ 9/ 2018